معنای عفت و رابطه آن با صفات اخلاقی دیگر
عفت درمفردات راغب به معنای به وجود آمدن حالتی برای نفس انسان است که ازغلبه یافتن شهوت حفظ می کند.1 شهید مطهری نیز عفت رابه معنای رام بودن قوه شهوانی تحت حکومت عقل وایمان معرفی می نماید.2
درروایات اسلام نیزتعاریفی ازعفت صورت گرفته که ازجمله مولای متقیان حضرت علی (علیه السلام )می فرمایند:
الصبرعلی الشهوة عفّة 3
یعنی عفت مقاومت دربرابرشهوت وغلبه برآن می باشد .
عفت دارای مراتبی است که اولین مرتبه آن ،مقابله باشهوت وغلبه برآن می باشد .
مرتبه دوم ،عفت عملی است ،به این معنی که علاوه برکنترل شهوت هریک ازاعضای بدن باید ازارتکاب به شهوت بازداشته گردند ودرمرتبه سوم علاوه برکنترل اعضای بدن نسبت به گناه حتی فکرگناه نیزبه ذهنش خطورنکند که همان عفت نظری می باشد.4
عفت به عنوان یکی ازمهترین خصوصیت اخلاقی رابطه تنگاتنگی باصفات بارزاخلاقی دیگردارد که ازجمله می توان به رابطه آن باحیا ،غیرت ،کیاست ،بصیرت ، اخلاص وعشق اشاره نمود .
عفت و حیا:
حیا ازدیدگاه علامه مجلسی تأثرنفس است ازامری که قباحت آن امربراوظاهرشود وباعث انزجاراوازآن عمل گردد.5
امیرالمؤمنین (علیه السلام) دریک تقسیم بندی حیارابه دوقسم تقسیم نموده است:
الف: حیای ازخود
ب: حیا ازخداوند تبارک وتعالی
حضرت می فرمایند : برترین حیا حیای تو ازخداست 6
یعنی اگرانسان زمانی که می خواهد مرتکب گناه شود یک لحظه خود را دربرابرخداوند مشاهد نماید ،حیانموده وآن گناه رامرتکب نخواهد شد ودرمورد اول می فرمایند : بهترین حیاحیای ازخودت است یعنی اندیشه کن که توخلیفه خداوند درروی زمین هستی ونباید به این امانتی که خداوند دراختیار توقرارداده خیانت کنی وبابی حجابی مرتکب گناه گردی ، بنابراین حیاباعث عفت وغلبه برشهوت می گردد ودرحقیقت قول امام علی (علیه السلام) که می فرمایند :
سبب العفة الحیا 7
سبب عفت حیاست به اثبات می رسد.
عفت و غیرت
غیرت نیز رابطه مستقیمی باعفت دارد به گونه ای که حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند : ارزش مرد به اندازه همت اوست وپاکدامنی وعفت اوبه میزان غیرت اوست.8
مردان باغیرت نه تنها خود باعفت هستند بلکه سعی برآن دارند تا خانواده وناموس خود راازچشم مردان نامحرم دورنگه داشته وباهدایت وراهنمایی خود موجب درامان ماندن خود وخانواده خود ازچنگال بی عفتی گردند.
عفت و کیاست
کیاست به معنای تیزهوشی ودانایی فرد است9 ویکی ازاخلاق بارزعفیفان وافراد باعفت می باشد. درروایت داریم: پاکدامنی خوی زیرکان است.10
حضرت علی (علیه السلام) شخص زیرک را این گونه معرفی می نماید: زیرک کسی است که افسارشهوتش دراختیاراو باشد وازخواسته های ناروایش جلوگیری کرده، هنگام خشم خواسته دلش را سرکوب کند.11
عفت و بصیرت:
بصیرت نیز به عنوان یکی ازویژگی مهم اخلاقی رابطه تنگاتنگی با عفت دارد تا جایی که افرادی چون ابن سیرین فراست وهوشیاری فوق العاده درتعبیر خواب را درسایه عفت وپاکدامنی به دست می آورند.
رسول اکرم(صلی الله علیه واله) می فرمایند: دیدگان خود را ازنگاه به نامحرم بپوشانید ناآنچه را دیگران از دیدن آن عاجزند ببینید.12
عفت و اخلاص:
برجسته ترین مقامی که قرآن کریم برای یوسف(علیه السلام)اثبات می کند همانا مقام مخلص بودن اوست «انه من عبادنا المخلصین»13 وجالب این است که این مقام حضرت یوسف به واسطه عفت ومقاومت دربرابر خواسته عزیز مصر بود که خود قرآن قبل ازبیان اخلاص آن حضرت به آن اشاره می نماید.
عفت و عشق:
عشق وعفت دو واژه مقدس هستند که وقتی درکنار یکدیگر قرارمی گیرند بر زیبایهای آن افزوده می گردد.عشقی که براساس عفاف وتقوا است واختصاص به زوجین دارد حتی در دوران پیری که شهوت خاموش است آنها را به یکدیگر پیوند می دهد وبرخلاف محیطهای به اصطلاح آزاد که زن ومرد را به حال ابتذال در می آورند وفقط زمینه پیدایش هوسهای آنی وموقتی وهرزه شدن قلبها را فراهم می نمایند روزبه روز براین مودت وعشق زوجین افزوده می گردد .
لذا پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) می فرمایند: کسی که عاشق شود ودر عشق خویش کتمان کند وعفت بورزد وبا این حال بمیرد ،اوشهید است.14
ترس و عفت:
حضرت علی (علیه السلام) درنهج البلاغه یکی از خصلتهای نیک زنان را ترسو بودن آنان معرفی می نماید وعلت آن را چنین بیان می فرمایند : چون ترسان باشد ازهر چیزی که به آبروی او زیان رسانده فاصله گیرد.15
استاد شهید مطهری ترس را در اینجا عفاف زن معرفی می نمایند وبراین باورند که عفت زنان همیشه مورد تجاوز مردان قرارمی گیرد ومزاحمت در امر عفاف بیشتر از طرف مرد می باشد لذا زنان درمواردی که عفت وپاکدامنی آنان در معرض خطر قرارمی گیرد باید رفتاری محتاطانه واز روی ترس داشته باشند تا آسیبی به آنان وارد نگردد.16
حجاب تجلی اصلی عفاف:
حجاب به عنوان تجلی اصلی عفاف نقش بسیار ارزنده ای در حفظ عفت فردی واجتماعی می تواند داشته باشد.
خداوند متعال درقرآن صریحاً بر حفظ حجاب امرمی فرمایند: و«ای پیامبر»به زنان باایمان بگو چشمهای خود را از«نگاه به نامحرم »فروگیرند ودامان خویش را حفظ نمایند وزینت خود را جز آن مقدار که نمایان است-آشکارنسازندو(اطراف)روسریهای خود را برسینه خود افکنند وزینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهران وسایر افراد محرمشان.17
واژه زینت،هم شامل زینتهای اکتسابی مانند آرایشها ولباسها وزیورآلات می شود وهم شامل زینتهای طبیعی مانندصورت ،بازوان،سینه ،و…می گردد.
دراین آیه مبارکه به دوازه مورد که زنان واجب نیست خود را درمقابل آنان خود را بپوشانند اشاره گردیده است که تقریباً روشن است ونیاز به توضیح ندارد جزمورد (اونسائهنّ)که ازاین استثناء چنین فهمیده می شود که زنان مسلمان تنها دربرابر زنان مسلمان می توانند حجاب خود را برگیرند ولی در برابر زنان غیر مسلمان باید با حجاب اسلامی باشند.
فلسفه این حکم این است که ،از نظر اسلام برا ی هیچ زن مسلمان جایز نیست که زیبایهای زن دیگر را برای شوهر خود بیان کند وهمین حکم اسلامی ،زنان مسلمان را از توصیف زنان دیگر برای شوهرانشان بازمی دارد،ولی در مورد زنان غیر مسلمان چنین اطمینانی نیست زیرا آنها مسلمان نیستند تا به حکم اسلام،زیبایهای زنان را برای شوهرانشان بیان نکنند،ازاین روزنان مسلمان باید حجاب خود را در برابر زنان غیر مسلمان حفظ کنند.18
ضرورت حجاب:
اما درضرورت لزوم حجاب می توان موارد زیر را بیان کرد:
الف: جلوگیری از اذیت دیگران
قرآن کریم وقتی مسأله لزوم حجاب را بازگو می کند ،علت وفلسفه ضرورت حجاب را چنین بیان می فرماید :
ذلک ادنی یعرفن فلا یوذین 19
برای اینکه شناخته نشوند ومورد اذیت واقع نگردند.
ب: امانت الهی
ازنظر قرآن زن امین حق الله مطرح است یعنی این مقام واین حرمت وحیثت را خدای سبحان که حق خود اوست به زن داده واز اوخواسته که ازاین حقش به عنوان امانت الهی محافظت نماید .یعنی زن باید کاملاً درک کند که حجاب او تنها مربوط به خود اونیست وحجاب زن حقّی الهی است.
ج: انگیزه فطری
فطرت به عنوان یک نعمت درونی وهمگانی دروجود انسانهاقراردارد وافراد بدون استثنا ازاین نعمت الهی برخوردارمی باشند .
قرآن کریم درترسیم چهره زندگی ادم وحوا پس ازتناول ازشجره منهیه می فرماید: چون ازآن درخت تناول کردند ،زشتیهایشان (مانند عورت ودیگرزشتیهای پنهان)آشکارگردید وبرآن شدند که از برگ درختان بهشت خودرابپوشانند.20
استاد جواد آملی می فرماید: سرعت درپوشیدن خود بابرگهای درختان بیانگرآن است که پوشش برای زن ومرد امرفطری وذاتی است وبشربرای پاسخ دادن به ندای فطری خود ناگزیرازپوشش است.
د: عقل
عقل سلیم مارابه پوشش وحجاب دستورمی دهد وآن رامایه کرامت وحفظ انحرافات وبیهودگی ها وپوچیها وموجب استواری انسان می داند وآنچه راکه باعث بی عفتی وپیامدهای شوم برهنگی می شود مذموم وناپسند می داند .
هـ: آرامش روانی
بنابرفرمایش آستاد مطهری ،اولین خاصیت حجاب وپوشش ،خاصیت روانی یعنی آرامش روانی است .
حجاب و فرهنگ
پوشش ظاهری هرانسانی بیانگراعتقاد درونی اوست وانسان مسلمان چون پوشش را وسیله ای برای پرستش حق وتقرب به او می داند ازاین روی لباسی می پوشد که خداپسند بوده ،بافرهنگ دینی واسلامی او سازگارباشد چراکه پوشش هرجامعه ای نشان دهنده فرهنگ آن جامعه ونشان دهنده شخصیت آنان می باشند .
حجاب و فعالیتهای زنان
مسئله دیگری که دررابطه باحجاب مطرح می گردد فعالیت های اجتماعی زنان است .عده ای حجاب وحفظ عفت را مانع فعالیت های اجتماع زنان می دانند واین طرزتفکر غلط غرب به مامی گوید حجاب مانع رشد وترقی است تأیید می نمایند .
درحالیکه دراسلام شرکت زنان درمجامع برای رفع نیازمندیهای ضروری واحقاق حق بلامانع می باشد چنانکه بانوی دو عالم حضرت زهرا (س) گاهاًبرای رفع نیازمندیهای خانه واحقاق حق خویش بارعایت کامل حجاب وعفت دربیرون ازخانه حضورمی یافتند .ودرانقلاب اسلامی ما هم زنان باحفظ حجاب وعفت می توانند درتمامی صحنه های اجتماعی حضوریافته وبه فعالیت بپردازند.
آیا حجاب محدودیت است ؟
شبهه دیگری که دشمنان اسلام به حجاب ما وارد می نمایند این است که می گویند .حجاب برای انسان محدودیت می آورد ومانع آزادی است .مابرخلاف بینش غرب براین باوریم که هرنوع محدودیتی که آدمی رابرای رسیدن به سرمنزل مقصود وفلاح ورستگاری یاری دهد عین آزادی ومطلوب است وطبق فرمایش حضرت امام (ره)زنان ماآزادی خودرا درپوششی که اسلام می گوید یافته اند.
جلوه های بارز آیات عفت در قرآن
درقران کریم به جلوه های بارزی ازعفت اشاره گردیده که مهمترین آنان عبارتند از:
الف :عفت چشم
درسوره نورآیات 31و30به آن اشاره گردیده است که: به مردان وزنان مؤمن بگوکه چشم ازنگاه به نامحرم فروببندید.21
وامام سجاد (علیه السلام) دربیان حق چشم می فرمایند: حق چشم این است که آن رابه حرام ندوزی وجزآنجاکه عبرتی درکارباشد وبصیرتی افزاید یاعلمی بدست آورد، به کارش نگیری که چشم دریچه عبرت (قلب) است.22
ب: عفت زبان
زبان ابزاری است که اگر برای خیرونیکی استفاده گرددشخص راحفظ کرده به بهشت می رساند واگربرای شروبدی استفاده گردد شخص را به هلاکت ونابودی می کشانده لذا خداوند درآیه 33احزاب خطاب به همسران پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم)می فرمایند : باصدای نرم به گونه هوس انگیزسخن نگوییدکه بیماردرلان درشما طمع کنند (بلکه)برخوبی وشایستگی سخن بگویید.
ج: عفت بطن
علمای اخلاق فوائد زیادی برای گرسنگی وسبک بودن شکم بیان داشته اند که عبارتند از: صفای قلب ، رقت قلب ، انکساروتواضع دربرابرپروردگار، فراموش نکردن گرسنگان ، دوری ازگناه ، دفع خواب ودوام بیداری ، سهولت عبادت، سلامتی بدن،....
قرآن کریم درآیه 60سوره بقره می فرمایند : وگفتیم ازآنچه خداوند روزی شما ساخته بخورید وبیاشامید ودرزمین به فتنه وفساد انگیزی نپردازید.
د: عفت درراه رفتن
چگونگی راه رفتن وقدم برداشتن دردین مبین اسلام بسیارحائز اهمیت است به طوری که خداوند درآیه 31نورزنان را مخاطب قرارداده می فرمایند: «زنان به منظورآشکارساختن زینتهای پنهان خود ، پای برزمین نکوبند.»
دراین آیه مبارکه خداوند ازهرگونه راه رفتن که زمینه توجه مردان را ایجاد می کند نهی می فرماید همچنین این نکته رامی توان ازآیه بدست آورد که وقتی آشکارساختن صدای پا زینت وحرام باشد قطعاً آشکا رساختن موضع زینت یعنی پاها نیز حرام می باشد.
ر: عفاف درخانواده
برای اینکه مایک خانوده عفیف داشته باشیم قرآن کریم دو راهکار درسوره نور آیات 58و59 ارائه داده است .
1- اجازه ورود به اطاق والدین درسه وقت ازشبانه روز.
2- ابرازمحبت به یکدیگردرخانواده .
آیه می فرماید : ای کسانی که ایمان آورده اید باید بردگان شما وهمچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده اند درسه وقت ازشما اجازه (ورود)بگیرید .قبل ازنمازفجر،درنیم روزهنگامی که لباسهای خودرابیرون آورده اید وبعد ازنمازعشاء،این سه وقت مخصوص برای شماست ،…وبه گرد یکدیگربگردید وباصفاوصمیمیت به یکدیگرخدمت نمایید.) خداوند این چنین آیات را برای شما بیان می کند وخداوند دانا وحکیم است.
هـ: ازدواج سنگرعفاف
یکی ازغرائزطبیعی هرانسانی غریزه جنسی است که باید به طورطبیعی وشرعی ارضاشود وگرنه طغیان کرده وبسیاری ازانسانها رابه بسوی بی عفتی سوق می دهد ،طریق طبیعی ومشروع ارضای آن،همان ازدواج است .قران می فرمایند : والبته باید مردان بی زن وزنان بی شوهروکنیزان وبندگان خودرابه نکاح یکدیگردرآورید اگرفقیرند خداوند به لطف خود آنان رابی نیازخواهد فرمود که خداوند به احوال آگاه ورحمتش وسیع است وآنانکه وسیله ازدواج ندارند باید عفت پیشه کنند تاخدا آنها رابه لطف خود بی نیازگرداند.23
وپیامبر(صلی الله علیه واله)می فرمایند: بدترین شما افرادی هستید که ازدواج نکرده اند.
محقق زینب خوشخو
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشتها:
1- راغب اصفهانی ،المفردات فی غریب القرآن ،مترجم:غلام رضا خسروی حسینی ،انتشارات مرکزی ،ج2،تهران ، ص618.
2- مرتضی مطهری ،تعلیم وتربیت ،انتشارات صدرا،ص 150،تهران.
3- عبد الواحد آمدی -غررالحکم ودرالکلم - ترجمه:سید هاشم رسولی محلاتی ،انتشارات دفترفرهنگ اسلامی ،ج2 ، حدیث 1927،تهران.
4- ر.ک: محمود اکبری ،مروارید عفاف ،انتشارات ظفر،ص27.
5- محمد باقر مجلسی-عین الحیات-انتشارات گرگان-ص502-501.
6- عبد الواحد آمدی -غررالحکم ودرالکلم - ترجمه:سید هاشم رسولی محلاتی ،انتشارات دفترفرهنگ اسلامی ،ج2 ، شماره 54444.
7- همان ، شماره 54444.
8- محمد دشتی ، نهج البلاغه :نشر پرهیزگار ، حکمت 47.
9- نصرالله آژنگ ،گنجینه لغات ،انتشارات گنجینه ،ج2،باب (ک)
10- عبدالواحد درآمدی ،غررالحکم ودررالحکم ،انتشارات فرهنگ اسلام ،شماره 5403.
11- همان، 54011.
12- ر.ک. ناصر مکارم شیرازی-تفسیر نمونه-ج9-ص362.
13- سوره یوسف (12) ، آیه 24.
14- محمد، محمدری شهری ،منتخب میزان الحکمه ،ترجمه:محمد رضا شیخی ،انتشارات دارالحدیث ،باب (4)،ص280،شماره 4272.
15- محمد دشتی ، نهج البلاغه ،حکمت 234.
16- ر.ک. مرتضی مطهری ،تعلیم وتربیت دراسلام ،انتشارات صدرا،ص167و169. تهران .
17- سوره نور(24):آیه 30.
18- مرتضی مطهری ،مسئله حجاب ،انتشارات صدرا ،ص142، تهران .
19- احزاب ( 33) ،آیه 59.
20- سوره اعراف (7) ،ایه 22،
21- نور ( 24 ) ، آیات .31.30.
22- حسین بن شعبه الحرانی.تحف العقول.انتشارات علمیه اسلامیه .باب حقوق .
23- سوره نور (24 ) ،آیات 33و32.